Reizen en geneesmiddelen. Goed gebruik van repellants

Bepaalde tropische ziekten veroorzaakt door virussen, parasieten of bacteriën worden overgebracht via beten door muggen, vliegen of teken (arthropod-borne diseases). Insectenwerende maatregelen zijn dan ook belangrijk in de preventie van deze ziekten: het dragen van beschermende kledij (eventueel geïmpregneerd met het insecticide permethrine), gebruik van muskietennetten (bij voorkeur geïmpregneerd met de insecticiden permethrine of delthamethrine), of toepassing op de niet-bedekte huid van repellants (insectenwerende middelen). Deze tekst gaat over het goed gebruik van repellants, en is gebaseerd op een artikel in The BMJ en op de Belgische aanbevelingen daaromtrent (Instituut voor Tropische Geneeskunde en Wetenschappelijke Studiegroep Reisgeneeskunde)1. Het gebruik van repellants wijzigt niets aan de noodzaak van correcte toepassing van andere belangrijke preventieve maatregelen zoals de medicamenteuze profylaxe van malaria. Het actieve bestanddeel en de sterkte (concentratie uitgedrukt in %) zijn mee bepalend voor de doeltreffendheid en de beschermingsduur van een repellant.

• Voor DEET (20-50%; bij kinderen en zwangere vrouwen: 20-30%), PMD (30%) en icaridine (20-50%), lokaal toegepast bv. als spray of lotion, is er voldoende onderbouwing voor een beschermend effect tegen beten door muggen van het geslacht Aedes (vector van dengue, gele koorts en chikungunya), Anopheles (vector van malaria) en Culex (vector van Japanse encefalitis en West-Nilevirus).
• IR3535 (20%) is minder uitgebreid onderzocht dan de andere repellants; het beschermt tegen muggen van het geslacht Aedes en Culex, maar de beschermingsduur tegen Anopheles-muggen is te kort om gebruik in malaria-endemische gebieden aan te bevelen.
• Deze vier repellants kunnen ook gebruikt worden om zandvliegen (vector van Leishmaniasis) af te weren; ze geven slechts een matige bescherming tegen teken (vector van o.a. tekenencefalitis en ziekte van Lyme); ze bieden onvoldoende bescherming tegen tseetseevliegen (vector van slaapziekte).

In de tabel worden enkele eigenschappen en gebruiksaanwijzingen (bv. i.v.m. de frequentie van applicatie) van deze repellants vermeld. Hierbij nog enkele commentaren.

• De repellant dient gelijkmatig te worden aangebracht op alle blootgestelde lichaamsdelen. Contact met de ogen, de lippen, de mond en de slijmvliezen en beschadigde of geïrriteerde huid moet vermeden worden; handen moeten vrij van repellant gehouden worden. Wanneer bescherming niet langer nodig is, wordt de repellant best afgewassen, zeker bij zwangere vrouwen en kinderen.
• In warme, vochtige omstandigheden en bij sterke wind is de beschermingsduur in het algemeen lager en kan frequentere applicatie nodig zijn. Ook zweten vermindert de doeltreffendheid van de repellant.
• DEET wordt bij correct gebruik (respecteren van dosis, vermijden van contact met ogen enzovoort) als veilig beschouwd. Wel kan huidirritatie optreden. Ernstige toxische effecten van DEET (o.a. convulsies, encefalopathie) zijn beschreven bij verkeerd gebruik (overvloedige applicatie op de huid, systemische inname, directe inhalatie, blootstelling van de ogen), vooral bij kinderen. Ook de andere repellants (PMD, icaridine en IR3535) worden als veilig beschouwd bij correct gebruik, maar ze zijn minder bestudeerd.
• Het tijdstip waarop aanbrengen belangrijk is, hangt af van de insecten die men bestrijdt (Anopheles- en Culex-muggen steken vanaf zonsondergang tot zonsopgang, Aedes-muggen steken overdag).
• Uit voorzichtigheid beperkt men zich bij kinderen en zwangere vrouwen, indien mogelijk, best tot één applicatie per dag (bij kinderen en zwangere vrouwen gaat de voorkeur uit naar DEET in een concentratie van max. 20 à 30%; zie tabel). In gebieden waar zowel overdag als ’s avonds en ’s nachts bescherming nodig is, zijn bijkomende insectenwerende maatregelen (bv. muskietennet) dus zeker belangrijk.
• Uit studies blijkt dat DEET de werkzaamheid van zonnecrèmes vermindert, maar dat zonnecrèmes geen negatieve invloed hebben op de werkzaamheid van DEET. Daarom wordt aangeraden om een zonnecrème te kiezen met hogere beschermingsfactor, de repellant boven de zonnebrandcrème aan te brengen en bovendien bijkomende beschermingsmaatregelen tegen UV te voorzien.
• Repellants op basis van vluchtige essentiële oliën zoals citronella (niet te verwarren met citriodiol, zie tabel), thijm, geraniol, pepermunt of kruidnagel, op basis van vitamine B₁ of op basis van metoflurthine, die bijvoorbeeld als lotion, patch of armband beschikbaar zijn, kunnen niet worden aanbevolen. Er is voor sommige van deze preparaten misschien enig tijdelijk insectenwerend effect, maar er is onvoldoende evidentie om gebruik in endemische gebieden aan te bevelen. Dit geldt ook voor repellants die gebruik maken van ultrasone geluiden. Inname van supplementen met vitamine B₁₂of look heeft geen insectenwerend effect.

1 The BMJ 2015; 350: h99 (doi:10.1136/bmj.h99); website Instituut voor Tropische Geneeskunde www.itg.be > Reisgeneeskunde > "Ziekten en vaccinaties" en "Informatie voor deskundigen" (o.a. documenten van de Wetenschappelijke Studiegroep Reisgeneeskunde)

Tabel. Enkele eigenschappen en gebruiksaanwijzingen van repellants

¹ Hoe hoger de concentratie DEET, hoe langer de werkingsduur. Concentraties boven de 50% DEET geven geen beduidend langere werkingsduur en worden niet aanbevolen.

² Wat het eerste zwangerschapstrimester betreft: er zijn met DEET geen gegevens bij vrouwen in het eerste zwangerschapstrimester; bij proefdieren is geen schadelijk effect naar voren gekomen. Volgens de Belgische aanbevelingen (ITG, Wetenschappelijke Studiegroep Reisgeneeskunde) kan DEET (max. 30%) gedurende de ganse zwangerschap gebruikt worden ter preventie van tropische ziekten.

³ Er bestaat een preparaat met IR3535 aan 35% (Cinq-sur-cinq®); het is op dit ogenblik evenwel niet geweten of dit sterker geconcentreerd preparaat wel voldoende werkzaam is in de preventie van malaria.